W Radomiu, bo o nim mowa, wydarzyła się zagłada. W sierpniu 1942 r. (w mieście były dwa getta) ok. 20 tys. Żydów Niemcy wywieźli do obozu zagłady w Treblince i zamordowali. Takich miejsc, jak to miasto, było więcej.
O niewyobrażalnej wojennej tragedii polskich Żydów – o tragicznych losach ludzi, którzy w piekle II wojny światowej stracili wszystko: bliskich, domy, majątek, pamiątki, całe rodziny – wiemy stosunkowo dużo. A co wiemy o powrotach tych, którzy ocaleli?
Powroty też były tragiczne. Ze strony sąsiadów Żydzi spotykali się często z niechęcią, wrogością, często doświadczali przemocy. Wiele osób wróciło i zostało zamordowanych – umykają statystykom, ponieważ nie został po nich żaden ślad, nie było śledztwa. W Radomiu w 1945 r. zginęło siedem osób.
Ludwik Gutsztadt przeżył wojnę w ukryciu, walczył w powstaniu warszawskim. Przeżyła również jego żona i dwóch synów. Wrócił do Radomia i w 1945 r. otworzył sklep jubilerski. Sam nie wytwarzał biżuterii, ale handlował zegarkami, pierścionkami, obrączkami.
Był czerwiec. Jubiler miał zwyczaj wracać na obiad do domu. Pewnego dnia, gdy przyszedł do domu, wszedł za nim jakiś mężczyzna – aktówkę, którą Ludwik miał w ręce, kazał mu zostawić na podłodze i przejść do innego pokoju. Kiedy Ludwik Gutsztadt przechodził do drugiego pokoju, mężczyzna strzelił mu w głowę, zabrał aktówkę i uciekł. Gutsztadt zmarł po kilku dniach w szpitalu, nie odzyskawszy przytomności. Był jedną z ofiar powojennego mordu w Radomiu i jedyną, która miała własny nagrobek – zdewastowany krótko po pogrzebie przez tak zwanych nieznanych sprawców.
Do następnego zabójstwa, milicjanta – Żyda, który w czasie wojny był partyzantem – doszło miesiąc później.
Rozmowa na dwa głosy
Jaki był Radom w 1945? A inne miejsca? Czy powojenna trauma pogłębiła przedwojenny antysemityzm? W jaki sposób Polacy zachowywali się wobec Żydów, którzy wcześniej byli ich sąsiadami?
O trudnych powrotach Żydów do rodzinnych miast w rozmowie na dwa głosy mówi dr Łukasz Krzyżanowski, historyk z Uniwersytetu Warszawskiego. Czy bezczelność pomogła mu w pracy z Anne Applebaum? Jak ważna była szafa pełna odręcznie zapisanych kilkudziesięciostronicowych zeszytów? I dlaczego Andrzej Wajda zaprosił go na deser? Są w tej rozmowie i takie wątki.
Podcast Wydziału Historii Uniwersytetu Warszawskiego. Historia na dwa głosy.
O trudnych powrotach Żydów do rodzinnych miast. prof. Łukasz Niesiołowski-Spanò rozmawia z dr. Łukaszem Krzyżanowskim:
I jeszcze linki do książek:
https://historia.uw.edu.pl/publication/dom-ktorego-nie-bylo-powroty-ocalalych-do-powojennego-miasta
https://historia.uw.edu.pl/publication/ghost-citizens-jewish-return-to-a-postwar-city
