Życie z narcyzem – i z narcyzmem
Poradniki prześcigają się w szukaniu odpowiedzi na pytanie „jak żyć z narcyzem” – jak go rozpoznać w związku, jak się przed nim bronić albo jak go unikać. Tymczasem rzadko zadajemy sobie pytanie, jak wygląda życie z perspektywy samego narcyza. Gdy mówimy o narcyzmie jako cesze osobowości, nie mamy na myśli zwykłej próżności, lecz głęboko zakorzeniony wzorzec funkcjonowania emocjonalnego i społecznego. Skąd się on bierze?
Wpływowi przeceniania inteligencji własnych dzieci i korelacji tego czynnika z narcyzmem przygląda się prof. dr hab. Marcin Zajenkowski z Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Jego badania są pierwszymi, które rozróżniają trzy aspekty narcyzmu u dzieci: sprawczy, antagonistyczny i neurotyczny. Wcześniejsze analizy tego tematu skupiały się głównie na populacji dorosłych.
– Trzonem narcyzmu jest nadmierna roszczeniowość, czyli postrzeganie siebie jako specjalnie uprzywilejowanej osoby, której należy się więcej niż innym. Tak samo u dorosłych, jak i dzieci. Przy jednoczesnym postrzeganiu innych jako gorszych – wyjaśnia badacz.
Kwestionariusz narcyzmu – jak zmierzyć coś tak ulotnego?
W jaki sposób bada się poziom narcyzmu u dzieci? Już w wieku około ośmiu lat zaczynamy porównywać się do innych i na tej podstawie kształtować to, kim się stajemy. Wtedy też przychodzi odpowiedni czas na badanie narcyzmu. Naukowcy stworzyli kwestionariusz analizujący trzy aspekty narcyzmu. Pytania dotyczyły sprawczego aspektu narcyzmu, czyli postrzegania siebie jako osoby wyjątkowej, aspektu antagonistycznego, czyli poczucia bycia lepszym niż inni oraz aspektu neurotycznego, w którym osoba czuje, że jest wyjątkowa i należy jej się więcej, ale nie potrafi tego okazać, co na zewnątrz może objawiać się frustracją.
Rodzicielskie oczekiwania a obraz samego siebie
Szczególnie ważny według badacza staje się czynnik środowiskowy.
– Narcyzm rozwija się, kiedy dzieci są postrzegane przez rodziców w przesadny sposób. Moje dziecko jest wyjątkowe i z racji tego należy mu się więcej niż innym. Dziecko często jest postrzegane przez rodziców jako wyjątkowo inteligentne, obdarzone talentami itd., co jednak nie koresponduje z tym, jakie jest w rzeczywistości – tłumaczy prof. Zajenkowski.
Rodzice chcą widzieć w dziecku konkretne cechy i umiejętności, a ono stara się dążyć do ideału wyznaczonego przez opiekunów. Jednak nie zawsze jest to możliwe. Różnica między tym, jak dziecko widzą rodzice, a jakie ono jest w rzeczywistości, sprawia, że nie potrafi ono zauważyć swoich ograniczeń.
– Jeśli rodzice będą jedynie mówili: jesteś wyjątkowy(a), inteligentny(a), wybitny(a) – to dziecko nie zobaczy swoich słabości. Rodzic postrzega je po swojemu i koniec, a dziecko nie ma możliwości zbudowania adekwatnego obrazu siebie. Prawdopodobnie w ten sposób powstaje narcyzm: jako maska czy próba sprostania oczekiwaniom – tłumaczy badacz.
Narcyzm lubi być mądry – o pragnieniu wyjątkowości
Narcyzm nie rozwija się jednak wyłącznie pod wpływem ogólnego przeceniania dziecka przez rodziców. Badacze z UW postanowili przyjrzeć się przekonaniom związanym z inteligencją dzieci. Zakładają, że nierealistyczna i nadmiernie pozytywna ocena inteligencji dziecka może stanowić jeden z czynników prowadzących do rozwoju narcyzmu. Jak istotne staje się w tym kontekście pojęcie inteligencji?
– Dla osób o wysokim narcyzmie to bardzo ważny konstrukt. Chcą widzieć siebie jako inteligentne osoby, choć w rzeczywistości to nie ma związku. U dzieci badamy ten aspekt, pytając np. „oceń, jak bardzo mądry/mądra jesteś”. I okazuje się, że dzieci bardziej narcystyczne postrzegają siebie jako mądrzejsze niż są w rzeczywistości, już w wieku 8 lat – zauważa prof. Zajenkowski.
Warto zaznaczyć, że narcyzm i inteligencja nie są ze sobą bezpośrednio powiązane. Badania na populacji dorosłych pokazują, że osoby o wysokim poziomie narcyzmu niekoniecznie są bardziej inteligentne. Mimo to, inteligencja jest cechą szczególnie pożądaną przez osoby narcystyczne, ponieważ wiąże się z wysokim statusem społecznym i sukcesem w wielu dziedzinach życia. Dla osób o wysokim narcyzmie wielkościowym (sprawczym), a więc osób, które cechuje nadmierne poczucie własnej wartości i pragnienie dominacji, przekonanie o własnej wyjątkowej inteligencji jest kluczowe, ponieważ wspiera pozytywny obraz siebie.
Świadome wychowanie zamiast wielkich oczekiwań
Choć narcyzm jest kojarzony z arogancją i przesadnym poczuciem własnej wartości, jego źródła okazują się bardziej złożone. Nadmierne idealizowanie dziecka, zwłaszcza w zakresie jego inteligencji i wyjątkowości, może przyczynić się do ukształtowania nierealistycznego obrazu samego siebie. Nie oznacza to, że pochwały są z zasady szkodliwe – kluczowe jest, aby opierały się na rzeczywistości, a nie wyobrażeniach i oczekiwaniach dorosłych. Zrozumienie, jak przekonania rodziców mogą wpływać na rozwój osobowości, to ważny krok w stronę bardziej świadomego wychowania, które wspiera dziecko w budowaniu zdrowego i realistycznego poczucia własnej wartości.
