Nagrody Nobla – najbardziej prestiżowe wyróżnienia naukowe, literackie i społeczne na świecie – zostały ustanowione testamentem Alfreda Nobla i od 1901 roku przyznawane w pięciu dziedzinach – fizjologii lub medycynie, fizyce, chemii, literaturze oraz pokojowej.
W 1968 roku szwedzki bank centralny ustanowił dodatkowo Nagrodę Banku Szwecji w dziedzinie nauk ekonomicznych. Po raz pierwszy wręczono ją w 1969 roku. Nie była częścią oryginalnego testamentu, ale przyznaje się ją według tych samych zasad co pozostałe nagrody.
Wśród Nagród Nobla nie ma matematyki. Dlaczego? Alfred Nobel nigdy tego nie wyjaśnił, więc narosły różne legendy. Jedna mówi, że uważał matematykę za zbyt abstrakcyjną i oderwaną od praktyki, a wolał nagradzać odkrycia „przynoszące ludzkości największą korzyść”. Inna, bardziej plotkarska, głosi, że przyczyną miał być matematyk Gösta Mittag-Leffler, rzekomy rywal Nobla…w sprawach sercowych. Historycy podkreślają jednak, że to anegdota – brak dowodów, że taka historia miała miejsce.
W praktyce rolę „Nobla z matematyki” pełni Medal Fieldsa, przyznawany przez Międzynarodową Unię Matematyczną co cztery lata młodym matematykom (do 40. roku życia), oraz Nagroda Abela, ustanowiona przez Norwegię jako odpowiednik Nobla dla całej kariery naukowej. Ostatni Medal Fieldsa przyznano w 2022 roku (laureaci to Hugo Duminil-Copin, June Huh, James Maynard i Maryna Viazovska). Natomiast w 2025 roku Nagrodę Abela otrzymał Masaki Kashiwara.
Pierwsi, najmłodsi, najstarsi nobliści
Od 1901 do 2024 roku Nagrody Nobla przyznano łącznie 627 razy, a ich laureatami zostało 1 012 podmiotów – w tym 976 osób i 28 organizacji. Część uczonych otrzymała wyróżnienie więcej niż raz, dlatego liczba nagród różni się od liczby nagrodzonych.
Fizjologia lub medycyna
– liczba nagród: 115, liczba laureatów: 229
– pierwszy laureat: Emil von Behring (1901) – za terapię surowicową przeciw błonicy
– najmłodszy: Frederick Banting (32 lata, 1923) – za odkrycie insuliny
– najstarszy: Peyton Rous (87 lat, 1966) – za badania nad wirusami nowotworowymi
Fizyka
– liczba nagród: 118, liczba laureatów: 227 (226 osób – John Bardeen otrzymał nagrodę dwukrotnie)
– pierwszy laureat: Wilhelm Röntgen (1901) – za odkrycie promieniowania X
– najmłodszy: Lawrence Bragg (25 lat, 1915) – za badania nad dyfrakcją promieni rentgenowskich
– najstarszy: Arthur Ashkin (96 lat, 2018) – za opracowanie tzw. optycznych pincet
Chemia
– liczba nagród: 116, liczba laureatów: 197 (faktycznie 195 osób, gdyż niektórzy otrzymali nagrodę dwukrotnie)
– pierwszy laureat: Jacobus van Hoff (1901) – za badania nad równowagą chemiczną i kinetyką
– najmłodszy: Frederic Joliot (35 lat, 1935) – za odkrycie sztucznej radioaktywności
– najstarszy: John Goodenough (97 lat, 2019) – za prace nad bateriami litowo-jonowymi
Literatura
– liczba nagród: 117, liczba laureatów: 121
– pierwszy laureat: Sully Prudhomme (1901) – za twórczość poetycką
– najmłodszy: Rudyard Kipling (41 lat, 1907) – autor „Księgi dżungli”
– najstarsza: Doris Lessing (87 lat, 2007) – za całokształt twórczości
Pokojowa Nagroda Nobla
– liczba nagród: 105, liczba laureatów: 142 (111 osób i 31 organizacji)
– pierwsi laureaci: Henry Dunant i Frederic Passy (1901) – za działania humanitarne i ruch pokojowy
– najmłodsza laureatka: Malala Yousafzai (17 lat, 2014) – za działalność na rzecz edukacji dziewcząt
– najstarszy laureat: Joseph Rotblat (87 lat, 1995) – za wysiłki na rzecz rozbrojenia jądrowego
Ekonomia
– liczba nagród: 56, liczba laureatów: 96
– pierwsi laureaci: Ragnar Frisch i Jan Tinbergen (1969) – za rozwój metod ekonometrii
– najmłodsza laureatka: Esther Duflo (46 lat, 2019) – za badania nad ubóstwem
– najstarszy laureat: Leonid Hurwicz (90 lat, 2007) – za teorię mechanizmów rynkowych
Nie obyło się bez kontrowersji
Wśród nominowanych do Pokojowej Nagrody Nobla pojawiali się przywódcy, których nazwiska dziś budzą grozę. Benito Mussolini trafił na listę kandydatów kilka miesięcy przed inwazją Włoch na Etiopię, a Neville Chamberlain był nominowany m.in. w uznaniu za układ monachijski, który oddał część Czechosłowacji III Rzeszy. Józef Stalin znalazł się w gronie kandydatów za „starania zmierzające do zakończenia II wojny światowej”.
Równie duże emocje budziły przypadki osób, które nagrody nie dostały, choć ich wkład w naukę czy pokój był fundamentalny. Lise Meitner, współodkrywca rozszczepienia jądra atomowego, została pominięta, gdy w 1944 roku wyróżniono jej współpracownika Otto Hahna. Mahatma Gandhi, symbol pokojowego oporu, był wielokrotnie nominowany, lecz nigdy nie uhonorowany.
Krytykę wywoływały też decyzje bardziej współczesne. W 1973 roku Pokojową Nagrodę Nobla przyznano Henry’emu Kissingerowi i Le Duc Tho za porozumienie kończące wojnę w Wietnamie – mimo że walki trwały jeszcze dwa lata. Nagroda dla Baracka Obamy w 2009 roku, przyznana zaledwie kilka miesięcy po objęciu prezydentury USA, była odbierana jako przedwczesna.
Nie brakowało protestów samych laureatów – Jean-Paul Sartre w 1964 roku odmówił przyjęcia Literackiego Nobla, tłumacząc, że nagrody instytucjonalne ograniczają niezależność pisarza.
Najbardziej prestiżowa nagroda świata bywa odbiciem epoki, w której jest przyznawana – z całym jej politycznym, społecznym i historycznym bagażem.
Polskie Noble
Pod względem liczby nagrodzonych prym wiodą Stany Zjednoczone, ale w historii Nagrody Nobla – przypominamy w telegraficznym skrócie – znaleźli się również wybitni Polacy.
Najsłynniejszą laureatką jest Maria Skłodowska-Curie – jedyna osoba na świecie uhonorowana Noblem w dwóch różnych dziedzinach: fizyce (1903, za badania nad promieniotwórczością) i chemii (1911, za odkrycie polonu i radu).
Literackiego Nobla zdobyli: Henryk Sienkiewicz (1905) – za całokształt twórczości, przede wszystkim powieści historyczne, Władysław Reymont (1924) – za epopeję Chłopi, Czesław Miłosz (1980) – za literaturę „pełną pasji, przenikliwości i humanistycznej wizji”, Wisława Szymborska (1996) – za poezję, która z ironią i precyzją odsłania uniwersalne aspekty ludzkiego doświadczenia, oraz Olga Tokarczuk (2018) – za „narracyjną wyobraźnię i encyklopedyczną pasję, która przekracza granice jako forma życia”.
Pokojową Nagrodę Nobla przyznano w 1983 roku Lechowi Wałęsie – za pokojową działalność w ruchu „Solidarność”.
Kto dostanie nagrodę w tym roku?
6 października startuje tegoroczna edycja Tygodnia Noblowskiego organizowanego przez Centrum Współpracy i Dialogu UW. Kto zdobędzie Nobla z medycyny, a kto z literatury? Czy pokojowe wyróżnienie trafi w ręce Donalda Trumpa, a może zupełnie niespodziewanej osoby? To moment, by przekonać się, jak najtęższe umysły świata przyczyniają się do rozwoju nauki, kultury i życia społecznego.
Tydzień Noblowski na Uniwersytecie Warszawskim już po raz siódmy stanie się miejscem spotkania nauki z opinią publiczną. Od 6 do 13 października – w formule organizowanej przez Centrum Współpracy i Dialogu UW – transmitowane będą ogłoszenia Komitetu Noblowskiego, Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk i innych gremiów uprawnionych do przyznania Nagrody Nobla. Towarzyszące im na bieżąco i na gorąco komentarze ekspertek i ekspertów z UW oraz Wojskowego Instytutu Medycznego (WIM-PIB) pozwolą zrozumieć znaczenie nagrodzonych odkryć.
Wydarzenie jest organizowane w formie otwartego centrum informacyjnego, można je śledzić także online – na kanale YouTube CWiD UW.
Więcej na stronie: cwid.uw.edu.pl
