László Krasznahorkai to wielki epicki pisarz w środkowoeuropejskiej tradycji, sięgającej od Kafki po Thomasa Bernharda, charakteryzującej się absurdem i groteskową przesadą. Ma jednak więcej możliwości i kieruje się ku Wschodowi, przyjmując bardziej kontemplacyjny, precyzyjnie wyważony ton – informuje komunikat Komitetu Noblowskiego. O nagrodzie poinformował Mats Malm, stały sekretarz Szwedzkiej Akademii.
Co wiemy o nobliście?
László Krasznahorkai urodził się w 1954 roku w małym miasteczku Gyula w południowo-wschodnich Węgrzech, niedaleko granicy z Rumunią.
Podobny wiejski obszar jest sceną pierwszej powieści Krasznahorkaia Sátántangó (Sztańskie tango), opublikowanej w 1985 roku. Książka była literacką sensacją na Węgrzech i przełomowym dziełem autora. Powieść przedstawia, w silnie sugestywnych słowach, grupę ubogich mieszkańców opuszczonego kołchozu na węgierskiej wsi tuż przed upadkiem komunizmu. Wszyscy czekają na cud, ale tę nadzieję od początku przebija wprowadzające motto Kafki: „W takim razie przegapię to, czekając na to”. Na podstawie powieści w 1994 roku we współpracy z przyjacielem pisarza reżyserem Bélą Tarrem powstał 7-godzinny film.
Po przeczytaniu drugiej książki Krasznahorkaia Az ellenállás melankóliája (Melancholia oporu), Susan Sontag, amerykańska pisarka i krytyczka, okrzyknęła go „mistrzem apokalipsy” literatury współczesnej.
– László Krasznahorkai jest znany w Polsce przede wszystkim dzięki trzem utworom powieściowym. Jedna to słynne Szatańskie tango, następnie powinniśmy przywołać Melancholię sprzeciwu oraz Wojnę i wojnę – tytuł, który jest oczywiście aluzją do Tołstojowskiej Wojny i pokoju. W Wojnie i wojnie mamy do czynienia z tajemniczym rękopisem i właścicielem tego rękopisu Korimem, który emigruje z NRD-owskich Niemiec do Nowego Jorku, żeby opublikować ten rękopis w sieci, a swoją misję uważa za proroczą. László Krasznahorkai to pisarz, który nam proponuje wizję literatury totalnej – tłumaczy dr hab. Karol Samsel, prof. ucz., poeta, krytyk literacki, filozof z Uniwersytetu Warszawskiego.
– To twórczość wyrastająca ze środkowoeuropejskości, gdzie jest sporo miejsca dla wątków prowincjonalnych. To literatura otwarta i bardzo czuła na pokazywanie społecznych nadziei, oczekiwań, oczekiwania na jakiegoś proroka, który odmieni rzeczywistość. Jest to też proza, w rozumieniu społecznym, nieco depresyjna – tak o pisarstwie noblisty mówi dr hab. Żaneta Nalewajk-Turecka, prof. ucz., historyk literatury, komparatystka z Wydziału Polonistyki UW.
Co ten wybór oznacza dla Nagrody Nobla?
Przewidywania były trudne, choć nazwisko tegorocznego laureata na liście kandydatów do literackiego Nobla pojawiało się od lat. Prof. Żaneta Nalewajk-Turecka typowała go jako zwycięzcę.
– Przemknęło mi to przez myśl. Mamy tu do czynienia z Europą Środkową i językiem niekongresowym (język kongresowy to jeden z języków – obecnie: rosyjski, hiszpański, włoski, niemiecki, angielski lub francuski – używanych w międzynarodowej komunikacji, przede wszystkim naukowej – przyp. red.). Spodziewałam się tego, że Akademia Szwedzka musi brać pod uwagę różne czynniki, również opinię publiczną, że znajduje się pod pręgierzem krytyki, iż wybiera Europę i języki kongresowe – ponad 70% utworów, które zostały nagrodzone Nagrodą Nobla to utwory napisane w językach kongresowych – że może zwrócić uwagę na inny język. Na pewno w znacznej mierze zdecydowała też poetyka autora, jest to literatura totalna. Moim zdaniem to bardzo dobry wybór, zwłaszcza że na przypadkowego autora nie trafiło – tłumaczy badaczka.
– Jesteśmy w tej szczęśliwej sytuacji, że mamy przełożone trzy książki, a autor jest znany nie tylko od strony literackiej, ale też kinematograficznej. Mam szczególną osobistą satysfakcję jako redaktor czasopisma Tekstualia, ponieważ zdarzało nam się publikować noblistów, ale ex post, a to jest chyba pierwszy nasz noblista publikowany w czasopiśmie in spe, w 2013 roku. Mogą państwo także w wersji elektronicznej online, w wolnym dostępie, czytać szkic Krasznahorkaia O prędkości. Serdecznie zapraszam – dodaje prof. Żaneta Nalewajk-Turecka.
Tu można czytać László Krasznahorkaia: tekstualia.pl/files/bb93bffd/krasznahorkai_laszlo-proza.pdf
W komentarzach naukowców powraca wątek europocentryzmu. Europa ma powód do radości, ale czy Nagroda Nobla nie powinna bardziej komunikować między sobą kontynentów i różnych języków na świecie? zwłaszcza że – jak przypomina dr Eliza Kącka z Wydziału Polonistyki UW – świat pisarski zdominowało pięć języków.
– W Azji mieszka 60 proc. wszystkich ludzi na świecie. Indie są najludniejszym krajem świata, a mają tylko jedną Nagrodę Nobla, przyznaną 112 lat temu. Martwi mnie to, że kolejna nagroda dla Europy ma uzasadniać przekonanie, iż uniwersalną literaturę, literaturę uniwersalnie dobrą, standardy uniwersalnie dobrej literatury kreuje Europa, a świat ma się do tych standardów dostosować i je kopiować, i może wtedy kiedyś sobie na tę nagrodę zasłuży. Te głosy, nie tylko jeśli chodzi o literaturę azjatycką, ale również o literatury afrykańskie, literatury z Ameryki południowej powinny być bardziej słyszalne. Dla prestiżu literackiej Nagrody Nobla byłoby również lepiej, gdyby częściej ktoś mówiący innym głosem literackim i innym głosem, ze względu na mniej popularny język, dostawał tę nagrodę. Więc – dobrze, że dostał Nobla mniejszy język europejski, bardzo się z tego cieszę, ale pamiętajmy, że językami indyjskimi mówią często setki milionów ludzi, a żaden z tych języków nigdy Nagrody Nobla nie dostał – komentuje dr Weronika Rokicka, adiunktka na Wydziale Kultur Azji i Afryki UW.
Jak Nagroda Nobla wpływa na nasze postrzeganie literatury?
– Co roku myślę o tym trochę inaczej. Myślę, że współdecyduje kontekst rzeczywistości, która nas otacza. Dzisiaj myślałam o tym, że potrzebujemy takiej literatury, która nas ze sobą skomunikuje, ale tę komunikację możemy rozumieć w bardzo rozmaity sposób. Może też dlatego te Nagrody Nobla są dla nas tak trudno przewidywalne, choć rozumiemy, jakie czynniki wpływają na to, że dany autor może na Nobla liczyć. Jest tłumaczony, są wydania w wielu krajach, dociera i do Akademii Szwedzkiej, i do czytelników, to są zupełnie podstawowe czynniki. Ale żyjemy w takim świecie, że czasem po prostu potrzebujemy skomunikować się sami ze sobą, tzn. z pracą naszej świadomości, musimy też dotknąć medytacyjnej natury naszego jestestwa albo zwolnić i przyjrzeć się sprawom społecznym z dystansu, czy w mikroskali, gdzieś na rubieżach świata. To też jest komunikacja, bo ona pozwala zobaczyć coś innego i taki jest najważniejszy wymiar tej komunikacji – chodzi o to, żebyśmy się bardziej rozumieli wzajemnie. Jak to jest zapisane w karcie Międzynarodowego PEN-Clubu, literatura chociaż narodowa w swoim kształcie, to jednak jest wspólnym dobrem ludzkości i w tym sensie, to jest także jedna z ważniejszych funkcji literackiej Nagrody Nobla – mówi prof. Żaneta Nalewajk-Turecka.
Alfred Nobel też próbował pisać
„Wspomniany udział zostanie podzielony na pięć równych części, które zostaną rozdzielone w następujący sposób: /- – -/ jedna część dla osoby, która stworzy w dziedzinie literatury najbardziej wybitne dzieło o idealnym kierunku…”. To fragment testamentu Alfreda Nobla.
Fundator nagrody już we wczesnej młodości rozwijał zainteresowania literackie i towarzyszyły mu one przez całe życie. Jego biblioteka składała się z bogatego i szerokiego wyboru literatury w różnych językach. W ostatnich latach życia próbował sił jako pisarz – zaczął pisać prozę. Literatura była czwartą Nagrodą Nobla w dziedzinie, którą wymienił w testamencie.
Nagrodę w dziedzinie literatury przyznaje Szwedzka Akademia w Sztokholmie. Na mocy testamentu przyznaje ją od 1901 roku. Akademia została założona w 1786 roku przez króla Szwecji Gustawa III. Liczy 18 członków, ich kadencja jest dożywotnia. Znana jako „De Aderton” (Osiemnastu), akademia obecnie składa się z wybitnych szwedzkich pisarzy, językoznawców, literaturoznawców, historyków i prawnika. Jej organem roboczym jest Komitet Noblowski, wybierany spośród jej członków na trzyletnią kadencję.
W siedmiu przypadkach – w 1914, 1918, 1935, 1940, 1941, 1942 i 1943 roku – nagrody nie przyznano. Dlaczego? W statucie Fundacji Nobla czytamy: „Jeżeli żadne z rozpatrywanych dzieł nie okaże się dziełem o znaczeniu wskazanym w pierwszym akapicie, nagroda pieniężna zostanie zarezerwowana na rok następny. Jeśli nawet wówczas nagroda nie będzie mogła zostać przyznana, jej kwota zostanie dodana do funduszy Fundacji o ograniczonym przeznaczeniu”.
Dziesiątka nagrodzonych
Literacka Nagroda Nobla została przyznana dwóm laureatom tylko cztery razy. Nikt nie otrzymał Nagrody Nobla w dziedzinie literatury więcej niż raz. Dwie osoby – Boris Pasternak oraz Jean Paul Sartre – odmówiły przyjęcia nagrody.
A tak – przypominamy, pomijając rok 2025 – wygląda lista ostatnich 10 literackich noblistów.
2024 – Han Kang – „za intensywną prozę poetycką, która mierzy się z historycznymi traumami i obnaża kruchość ludzkiego życia”
2023 – Jon Fosse – „za nowatorskie sztuki i prozę, które dają głos temu, co niewyrażalne”
2022 – Annie Ernaux – „za odwagę i kliniczną ostrość, z jaką odkrywa korzenie wyobcowania i zbiorowe ograniczenia osobistej pamięci”
2021 – Abdulrazak Gurnah – „za bezkompromisowe i pełne współczucia wniknięcie w skutki kolonializmu i los uchodźcy w przepaści między kulturami i kontynentami”
2020 – Louise Glück – „za jej niepowtarzalny głos poetycki, który dzięki surowemu pięknu sprawia, że indywidualna egzystencja staje się uniwersalna”
2019 – Piotr Handke – „za wpływowe dzieło, które z językową pomysłowością eksploruje peryferie i specyfikę ludzkiego doświadczenia”
2018 – Olga Tokarczuk – „za narracyjną wyobraźnię, która z encyklopedyczną pasją przedstawia przekraczanie granic jako formę życia”
2017 – Kazuo Ishiguro – „który w powieściach o wielkiej sile emocjonalnej odkrył otchłań kryjącą się pod naszym złudnym poczuciem więzi ze światem”
2016 – Bob Dylan – „za stworzenie nowych form wyrazu poetyckiego w ramach wielkiej tradycji amerykańskiej pieśni”
2015 – Swietłana Aleksijewicz – „za jej polifoniczne pisma, pomnik cierpienia i odwagi w naszych czasach”
Jutro czas na Pokojową Nagrodę Nobla. Trwa Tydzień Noblowski UW.
Link do strony wydarzenia: cwid.uw.edu.pl/inicjatywa-uw/tydzien-noblowski-uw
Link do transmisji: www.youtube.com/live/gW_i8_kGsu8
