Raport ILGA-Europe z 2025 r. analizuje sytuację społeczności LGBTQ+ (akronim pochodzi od słów: lesbijki, geje, osoby biseksualne, osoby transpłciowe i osoby queerowe; plus w akronimie oznacza wszystkie inne nienormatywne tożsamości niereprezentowane przez wyżej wymienione litery) w Europie – m.in. równość praw i poziom ochrony. Polska zajęła w nim przedostatnie miejsce wśród państw Unii Europejskiej.
Rosnące na przestrzeni ostatnich lat w naszym kraju poparcie społeczne dla związków partnerskich nie znalazło jak dotąd odzwierciedlenia w odpowiedniej legislacji. Ponadto w Polsce wciąż nie są karane przestępstwa motywowane nienawiścią ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową, a w przestrzeni publicznej niejednokrotnie mamy do czynienia z mową nienawiści skierowaną wobec społeczności LGBTQ+. 24 kwietnia 2025 r. uchylona została ostatnia w Polsce Samorządowa Karta Praw Rodzin, która wraz z Rezolucją przeciwko „ideologii LGBT” – pod pretekstem ochrony tradycyjnych wartości i rodziny – dyskryminowała i stygmatyzowała społeczność LGBTQ+. Jednostki samorządowe, które przyjęły takie uchwały, nazywano potocznie „strefami wolnymi od ideologii LGBT”. Jak podaje stowarzyszenie Otwarta Rzeczpospolita swym zasięgiem obejmowały ponad 1/3 terytorium Polski.
W takim kontekście polityczno-społecznym rola biblioteki jako miejsca inkluzywnego, neutralnego światopoglądowo, które odpowiada na potrzeby swych użytkowników, jest jeszcze ważniejsza. Dla osób należących do marginalizowanych grup społecznych biblioteka może być niezwykle istotną, a czasem jedyną, przestrzenią wsparcia i wolności ekspresji. Między innymi dlatego ważne jest, by literatura odpowiadająca na potrzeby tych grup społecznych była częścią zbiorów bibliotecznych. Dostępności literatury queerowej w polskich bibliotekach publicznych przyjrzały się dr Zuza Wiorogórska z Wydziału Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii i Zu Sendor z Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie.
Co mają w swoich zbiorach biblioteki publiczne?
Zanim przejdziemy do wyników badań, warto rozróżnić dwa kluczowe pojęcia: dostępność i widoczność. Dostępność oznacza, że dana książka znajduje się fizycznie w zbiorach biblioteki – można ją wypożyczyć lub zamówić. Widoczność natomiast odnosi się do tego, czy książka jest łatwa do znalezienia, promowana, wystawiana, polecana – i czy czytelnik może się o niej dowiedzieć bez wcześniejszej, świadomej wiedzy o jej istnieniu. Brak widoczności może sprawić, że nawet dostępne pozycje pozostają dla wielu osób niewidoczne – szczególnie dla młodzieży LGBTQ+, która szuka wsparcia i reprezentacji.
Badanie przeprowadzono w 2024 r. (styczeń–listopad). Osoby badawcze posłużyły się w nim dwoma metodami. Po pierwsze, sprawdziły, jak jest z dostępnością literatury skierowanej do młodych osób dorosłych LGBTQ+ w bibliotekach publicznych znajdujących się w południowo-wschodniej Polsce. Do badania wybrano 22 biblioteki publiczne znajdujące się w pięciu województwach, jednak ostatecznej analizie poddano 14 bibliotek, które zgodziły się wziąć udział w badaniu. Dlaczego wybrano akurat ten obszar?
– Wybierając obszar geograficzny do naszego badania, kierowałyśmy się kluczem niechlubnych uchwał samorządów terytorialnych dotyczących tzw. stref wolnych od ideologii LGBT, czyli m.in. Samorządową Kartą Praw Rodzin lub Rezolucją przeciwko „ideologii LGBT”. Chciałyśmy sprawdzić, jak jest z dostępem do literatury queerowej w bibliotekach publicznych funkcjonujących na tych obszarach – wyjaśniają dr Zuza Wiorogórska i Zu Sendor.
W tym celu osoby badawcze opracowały listę 169 tytułów publikacji z obszaru literatury queerowej. Według jakich kryteriów wybrano właśnie te książki? Przede wszystkim musiała to być beletrystyka, w której obecna jest tematyka LGBTQ+ (a zatem postacie LGBTQ+ bądź główny motyw związany z nienormatywną orientacją seksualną lub tożsamością płciową), mogły to być też publikacje o charakterze poradników. Adresatami tych publikacji musiały być dzieci, młodzież bądź ich rodzice. Na liście pojawiły się książki dostępne w języku polskim, które można kupić w polskich księgarniach. Nie uwzględniono na niej literatury faktu, a także książek w wersji elektronicznej.
Posługując się katalogiem Biblioteki Narodowej, w którym można znaleźć informacje na temat zbiorów 651 bibliotek publicznych i akademickich, a także portalem W Bibliotece, zawierającym informacje o zbiorach 2295 bibliotek publicznych, osoby badawcze sprawdziły, które z tych tytułów dostępne są w bibliotekach objętych badaniem.
Drugą metodą były wywiady z pracownikami bibliotek. Osoby badawcze przyjrzały się w nich kompetencjom i postawom bibliotekarzy w kontekście potrzeb informacyjnych młodzieży LGBTQ+. W wywiadach brali udział zazwyczaj kierownicy bibliotek, niekiedy były to dwie bądź trzy osoby zatrudnione w tych instytucjach. W trakcie rozmów pracownicy bibliotek odpowiadali na pytania otwarte i zamknięte. Pytania dotyczyły m.in. tego, czy bibliotekarze czują się kompetentni, by odpowiadać czytelnikom na pytania o literaturę queerową, a także ich wiedzy na temat potrzeb informacyjnych czytelników ze społeczności LGBTQ+. W pytaniach zamkniętych pytano, czy – zdaniem bibliotekarzy – biblioteki publiczne są bezpieczną przestrzenią dla czytelników ze społeczności LGBTQ+, czy instytucje te powinny oferować swym czytelnikom szeroki zakres literatury queerowej dla młodzieży, a także, czy literatura queerowa może sprawić, że młode osoby, kwestionujące swoją tożsamość, poczują się bezpieczniej i pewniej.
Literatura dostępna, ale „niewidoczna”
Jakie wnioski z badania wysnuły dr Zuza Wiorogórska i Zu Sendor? Przede wszystkim okazuje się, że w bibliotekach położonych w historycznie konserwatywnym regionie Polski jest dostępna literatura LGBTQ+. Jednak, jak zauważają osoby badawcze, nie jest to efektem przemyślanej strategii tych instytucji. Literatura ta jest dostępna w zbiorach, ale rzadko promowana czy eksponowana, przez co pozostaje niewidoczna dla większości czytelników. W trakcie wywiadów wszyscy bibliotekarze przyznali, że nie szukają świadomie książek, w których pojawiają się wątki LGBTQ+, lecz raczej starają się, by ich zbiory były zróżnicowane tematycznie. Często nabywają konkretne tytuły nieco przypadkowo, kierując się ich popularnością na rozmaitych portalach internetowych poświęconych czytaniu bądź w mediach społecznościowych. Pomimo braku zaangażowania w aktywne gromadzenie i promowanie literatury queerowej, zdecydowana większość bibliotekarzy deklaruje otwartość wobec społeczności oraz tematyki LGBTQ+.
Ważnym wątkiem poruszanym przez respondentów były tradycyjne wartości małych społeczności, w których funkcjonują biblioteki. Postawy i nastroje lokalnej społeczności sprawiają, jak podkreślają osoby badawcze, że biblioteki same nie wychodzą z inicjatywami, które mogłyby zwiększyć widoczność literatury queerowej. Biblioteki z obawy przed brakiem akceptacji i stygmatyzacją nie są gotowe na to, by podejmować działania mające na celu promowanie literatury LGBTQ+. Dr Zuza Wiorogórska i Zu Sendor zwracają uwagę, że w innych regionach Polski (i większych miastach) sytuacja w tym kontekście wygląda inaczej.
– W innych regionach Polski sytuacja jest lepsza – na przykład we Wrocławiu działa publiczna Biblioteka LGBT+. Z kolei Biblioteka Publiczna im. Jarosława Iwaszkiewicza w Obornikach Śląskich w czerwcu 2024 r. zorganizowała wystawę o różnorodności (chyba pierwszą w Polsce) – nie obeszło się bez hejtu ze strony pewnych środowisk, ale na pewno w skali Polski był to pierwszy tak odważny gest – wyjaśniają osoby badawcze.
Na pytanie o znajomość tematyki LGBTQ+ osoby badane często odpowiadały, że nie czują się kompetentne w tym obszarze, gdyż brakuje im na ten temat wiedzy. Dr Zuza Wiorogórska i Zu Sendor podkreślają, że jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest brak odpowiedniego przygotowania i wsparcia w tym obszarze, które biblioteki mogłyby otrzymać ze strony stowarzyszeń bibliotekarskich. Jednocześnie biblioteki często przenoszą odpowiedzialność za poszukiwanie informacji w tematyce LGBTQ+ na samych użytkowników, twierdząc, że źródłem wiedzy w tym obszarze jest dla tych użytkowników internet.
Potrzebne rekomendacje
Dlaczego widoczność literatury queerowej skierowanej do młodzieży jest tak ważna? Czytanie książek może być przecież istotnym elementem w kształtowaniu tożsamości jednostki. Tematyka LGBTQ+, w której obalane są stereotypy na temat tęczowej społeczności może pomóc młodym osobom w akceptacji własnej tożsamości, sprawić, że poczują się bardziej komfortowo. Lektura książek, w których występują postacie LGBTQ+, może im również pomóc poradzić sobie z poczuciem osamotnienia, pokazując im, że nie są same, co jest szczególnie istotne w przypadku małych, często konserwatywnych, społeczności.
To tylko kilka powodów, dla których biblioteki powinny być nie tylko otwarte na użytkowników LGBTQ+, lecz także odpowiednio przygotowane, tak by były w stanie ich wesprzeć i zaspokoić ich czytelnicze potrzeby. Dlatego kolejnym projektem dr Zuzy Wiorogórskiej i Zu Sendor jest przygotowanie odpowiednich rekomendacji dla bibliotekarzy, które zwiększyłyby ich kompetencje tym obszarze.
– Chcemy zacząć od rekomendacji, których w polskim bibliotekarstwie dotąd nie opracowano, a istnieją w wielu krajach. Na tym chcemy się skupić w kolejnym roku akademickim. Istotne jest także opracowanie programu kształcenia dla bibliotekarzy w kontekście rozpoznawania i odpowiadania na potrzeby tej grupy użytkowników bibliotek – stwierdzają osoby badawcze.
Badanie opisano szczegółowo w artykule: https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/01616846.2025.2477428#d1e441
