Intuicja podpowiada, że łatwiej zdecydować się na samozatrudnienie, gdy partner pracuje na etacie albo po prostu dobrze zarabia. Zabezpieczony budżet domowy daje wtedy przestrzeń na bardziej ryzykowne decyzje biznesowe. Dr Karolina Goraus-Tańska z Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego przyznaje, że sama wychodziła z takiego założenia, gdy wraz z dr Katarzyną Sałach-Dróżdż rozpoczynała badania nad czynnikami płci determinującymi samozatrudnienie.
– Ograniczenie ryzyka związanego z prowadzeniem firmy poprzez stabilizację, jaką mogą dawać inne osoby w gospodarstwie domowym albo inne stałe źródła dochodu – to się zgadza z jedną z teorii, teorią dzielenia ryzyka. Taką zależność przewidywałyśmy, ale nasze wyniki tego nie potwierdziły. Jak się okazało, wysokie zarobki partnera też nie zwiększały znacząco szans na własną działalność gospodarczą drugiej strony – mówi badaczka.
Inspirujące przedsiębiorcze żony
By sprawdzić, jak sytuacja rodzinna wpływa na decyzję o samozatrudnieniu, badaczki przeanalizowały dane GUS z Badania Budżetów Gospodarstw Domowych z lat 2015–2019. Rocznie obejmuje ono około 37 tys. gospodarstw, czyli 90–100 tys. osób.
Zespół przyjrzał się osobno kobietom i mężczyznom, uwzględniając czynniki indywidualne, rodzinne i społeczno-demograficzne. Analiza pokazała, że decyzję o prowadzeniu własnej firmy ułatwia obecność w gospodarstwie domowym innych samozatrudnionych. Szczególnie inspirującą rolę pełniła samozatrudniona żona lub partnerka – dwukrotnie silniej zwiększała prawdopodobieństwo prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej przez męża niż miało to miejsce w sytuacji odwrotnej.
– Sprawdza się tu teoria przepływu kapitału ludzkiego. Obserwujemy samozatrudnioną żonę czy męża, widzimy, jak sobie radzi. Możemy liczyć na pomoc z formalnościami czy rozliczaniem podatków, wsparcie w pracy – i tak decyzja o założeniu firmy staje się łatwiejsza. Te biznesy zresztą mogą się też ze sobą łączyć – mówi dr Goraus-Tańska.
Dla wyjaśnienia tego wspólnego dla par dążenia do niezależności zawodowej można odwołać się także do teorii dobierania się w pary. Zakłada ona, że osoby o podobnym potencjale przedsiębiorczym chętniej tworzą związki. Przedsiębiorczość jest dla nich atrakcyjna, dlatego szukają jej u partnera.
Przedsiębiorczość we krwi
Rodzinne wzorce przedsiębiorczości nie kończą się na parach – mają także charakter międzypokoleniowy. Dzieci samozatrudnionych rodziców częściej same prowadzą własne firmy. Co istotne, nie muszą nawet pomagać w biznesie rodziców, by mieć większą skłonność do samozatrudnienia niż rówieśnicy pozbawieni takiego dziedzictwa.
Potwierdzają to badania Li i Goetza (2019) prowadzone w Chinach. Od końca lat 50. do końca lat 70. XX wieku prywatna działalność gospodarcza była tam zakazana. Dopiero po reformach Deng Xiaopinga wprowadzonych od 1978 roku ponownie stało się możliwe zakładanie indywidualnych firm. Na taki krok częściej decydowały się osoby, których rodzice kiedyś pracowali na własny rachunek. Nie mogli oni przejąć wiedzy ani praktycznych umiejętności potrzebnych do prowadzenia biznesu, ale – jak zauważyli autorzy – cechowała ich większa tolerancja dla ryzyka, niepewności i strat oraz optymizm.
Podobne badania przeprowadzone w Polsce, Czechach, na Węgrzech i Słowacji (Castellano i Punzo, 2012) pokazały, że tego mechanizmu nie można uznać za uniwersalny. Dziedziczenie przedsiębiorczości widoczne było w Polsce i na Węgrzech, ale w Czechach i na Słowacji już nie.
Wynikało to m.in. z różnic w przebiegu transformacji gospodarczej – w Polsce i na Węgrzech tradycje drobnej przedsiębiorczości i rzemiosła przetrwały okres socjalizmu. Dodatkowym impulsem była tzw. ustawa Wilczka z grudnia 1988 roku, która niemal całkowicie uwolniła działalność gospodarczą w Polsce. Wystarczyło zgłosić zamiar jej prowadzenia i można było założyć firmę „od ręki”. To stworzyło warunki dla dynamicznego rozwoju małych biznesów już u progu transformacji – w zaledwie rok powstało ponad milion nowych firm.
Tymczasem w Czechach i na Słowacji większe znaczenie miała prywatyzacja dużych zakładów i przemysłu, a samozatrudnienie nie odgrywało takiej roli. To sugeruje, że skłonność do zakładania własnej firmy wynika nie tylko z wpływów rodzinnych, lecz także z innych czynników – społecznych i instytucjonalnych.
Firma firmie nierówna
Samozatrudnienie od lat jest w Polsce popularnym wyborem – zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet. W 2023 roku w ten sposób pracowała niemal co piąta osoba (18,6%), co plasowało nas na trzecim miejscu w Unii Europejskiej po Grecji i Włoszech. Obecnie, według danych GUS za II kwartał 2025 roku, aktywnych jest około 2,8 mln firm, z czego zdecydowana większość to jednoosobowe działalności gospodarcze. Czy to dowód na wyjątkową przedsiębiorczość Polaków?
– W Polsce nawet w czasach gospodarki centralnie planowanej działały małe firmy, duch przedsiębiorczości przetrwał. Obecnie duża ochrona zapewniana przez prawo pracy pracownikom etatowym sprawia, że niektórzy pracodawcy dla zachowania elastyczności preferują kontrakty B2B. Dla osób zainteresowanych współpracą oznacza to konieczność prowadzenia własnej działalności. Zresztą dla wielu osób taka forma zatrudnienia jest wygodniejsza, na przykład ze względów podatkowych. Samozatrudnienie daje też większą swobodę w zarządzaniu czasem, co ułatwia godzenie obowiązków zawodowych i życia prywatnego – wyjaśnia dr Karolina Goraus-Tańska.
Ten ostatni argument szczególnie często stoi za kobiecymi biznesami. Urodzenie dziecka bywa impulsem do otwarcia własnej działalności – zwykle jednak dopiero wtedy, gdy dzieci mają więcej niż dwa lata. Wynika to z systemu urlopów macierzyńskiego i rodzicielskiego. Po ich zakończeniu matki stają przed wyborem: bezpłatny urlop wychowawczy albo powrót do pracy.
To drugie rozwiązanie nie jest proste – zatrudnienie na część etatu jest w Polsce mało popularne, a praca na pełny etat koliduje z obowiązkami domowymi i opiekuńczymi. Badania pokazują, że Polki spędzają średnio o dwie godziny dziennie więcej na pracach domowych niż ich partnerzy (Magda i in., 2024). Własna firma i elastyczny grafik stają się więc dla wielu kobiet najlepszym wyjściem.
Także mężczyźni częściej decydują się na samozatrudnienie, gdy pojawiają się dzieci – choć w ich przypadku wiek potomstwa nie ma już większego znaczenia.
Mniej pieniędzy, więcej satysfakcji
Wśród wszystkich samozatrudnionych – zarówno tych działających jednoosobowo, jak i pracodawców – dominują mężczyźni, którzy stanowią około 70% tej grupy.
– Firmy prowadzone przez mężczyzn mają większe obroty, częściej też zatrudniają pracowników. Warto jednak dodać, że były robione badania, z których wynika, że to kobietom prowadzenie własnej działalności przynosi więcej satysfakcji – mówi dr Goraus-Tańska.
Badania pokazały też ciekawe wyniki odnośnie do innych cech osób samozatrudnionych.
Przykładowo, wykształcenie silnie różnicuje formy przedsiębiorczości. Osoby z niższym wykształceniem rzadziej prowadzą własną działalność, podczas gdy w grupie pracodawców częściej spotyka się osoby z wykształceniem średnim. To pokazuje, że rozwijanie firmy nie zawsze wymaga dyplomu uczelni wyższej – w wielu przypadkach kluczowe okazują się praktyczne umiejętności i sieć kontaktów.
—————————–
Przedstawione w artykule badania zostały zrealizowane w ramach projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju nr GOSPOSTRATEG-VI/0029/2021–00 „Monitorowanie działalności innowacyjnej firm i ocena skutków regulacji jako wsparcie dla polityki gospodarczej”, akronim FIRMINREG.
