Nowoczesne formy uczestnictwa w procesie decyzyjnym, wykraczające poza tradycyjne mechanizmy demokracji przedstawicielskiej, to innowacje demokratyczne. Korzyści z ich wdrożenia czerpią obywatele, którzy zyskują wpływ na otoczenie oraz władze samorządowe bogatsze o partnera w zarządzaniu i odpowiedzialności. Przykład? Budżet partycypacyjny, czyli rozwiązanie dające społeczeństwu możliwość wpływu na wspólną rzeczywistość: obywatele decydują, na co zostanie przeznaczona część publicznych pieniędzy.
Gdy mowa o społeczeństwie, chciałoby się myśleć, że chodzi o wszystkie osoby zamieszkujące dany obszar. Innowacje demokratyczne wciąż bywają jednak projektowane pod kątem osób z klasy średniej, wykształconych, korzystających z technologii, co uniemożliwia zaangażowanie wielu różnym grupom marginalizowanym w związku z ich wiekiem, wykształceniem czy pochodzeniem – a często kilkoma czynnikami jednocześnie. Dlatego powstał europejski projekt INSPIRE. Koncentruje się on na poszukiwaniu inspiracji w sztuce, grze, zabawie, aby wspólnie z grupami wykluczonymi opracować zasady aktywności, które umożliwiłyby im sformułować przekaz o tym, co stanowi dla nich barierę do działania, samorealizacji, uczestnictwa w społeczeństwie. Polską naukę reprezentują związani z Wydziałem Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego: dr hab. Anna Przybylska, Borys Tencer, Lesia Shykiriava oraz Anna Pałka.
Inspirująca różnorodność
„Martwa natura” Pabla Picassa powstała z kawałków drewna oraz frędzli z obrusu, sklejonych ze sobą i pomalowanych. To przykład asamblażu, czyli dynamiczny, niejednorodny zbiór elementów, które łączą się z różną prędkością, tworząc tymczasową, funkcjonalną całość. Nie tylko w sztuce znajdziemy przykłady tej koncepcji. Społeczności złożone z osób w różnym wieku, o różnej historii i kompetencjach też się w nią wpisują. Teoria asamblażu to obok koncepcji współprojektowania z grupami marginalizowanymi oraz politycznej ekonomii uczestnictwa jeden z filarów projektu INSPIRE. Jego celem jest stworzenie narzędzi dających jak najbardziej różnorodnym grupom wpływ na rzeczywistość, w której funkcjonują.
W projekt zaangażowanych jest 15 podmiotów akademickich i badawczych. Każdy realizuje inne zadanie związane z grupą marginalizowaną. W Dublinie w maju 2025 r. odbyły się warsztaty, w czasie których 24 imigrantki debatowały nad regulacjami prawnymi w Irlandii oraz możliwością wpływu na lokalne polityki. W Birmingham testowano różne formy warsztatów artystycznych jako sposobu udzielenia głosu grupom pozostającym na marginesie – na przykład zbieranie opinii i doświadczeń związanych z szukaniem pracy przez młodych ludzi przybrało formę wspólnego tworzenia spektaklu teatralnego. W Budapeszcie fotografia okazała się skutecznym językiem do opowiadania o doświadczeniu zagrożenia bezdomnością.
Zagrać w doświadczenia
W Polsce badania objęły uchodźców wojennych z Ukrainy zamieszkujących ośrodki długoterminowego pobytu w Przemyślu i Warszawie, czyli osoby zależne od systemu pomocy. Indywidualne historie uczestników i uczestniczek warsztatów opisywały problemy, jakie utrudniają im funkcjonowanie w polskim społeczeństwie, podjęcie pracy i samodzielność.
– W naszej grupie były osoby, prawdopodobnie dziadkowie, będące jedynymi opiekunami dzieci osieroconych w czasie wojny. Mieliśmy też dorosłych opiekunów osób zależnych, na przykład kobietę, zajmującą się swoją dotkniętą demencją matką. Były samotne matki oraz osoby, którym stan zdrowia utrudniał podjęcie pracy – opowiada dr hab. Anna Przybylska, kierująca realizacją projektu w Polsce.
Warsztaty poprzedzone były konsultacjami z instytucjami zajmującymi się pomocą uchodźcom. Celem badaczy było dostarczanie im przydatnych informacji i rozwiązań, które mogłyby wesprzeć osoby z ośrodków w uzyskaniu możliwie dużej przestrzeni samodzielności i wpływu na własne życie na uchodźctwie. Partnerami badania zostały m.in. Związek Ukraińców w Polsce – Oddział w Przemyślu, Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie oraz Urząd Miasta Przemyśl. Poza reprezentującymi UW badaczami zaangażowana została absolwentka uniwersytetu – dr Joanna Średnicka, która biznesowo zajmuje się grami edukacyjnymi i szkoleniowymi. Skąd gaming w projekcie?
– Wiedzieliśmy, że te spotkania nie mogą polegać na tym, że uczestnicy usiądą i porozmawiają o przeszkodach w usamodzielnieniu. Dlatego na przykład jedno z zadań polegało na napisaniu listu do osoby, która jest jeszcze w Ukrainie i rozważa przyjazd do Polski. Jak powinna się na ten wyjazd przygotować, czego się może spodziewać, co może się zdarzyć i jak sobie z tym poradzić. Uczestnikom odpowiadała taka nieosobista forma podzielenia się doświadczeniem, przyznali też, że przydałby im się taki zestaw informacji zanim trafili do Polski – opowiada dr hab. Anna Przybylska.
Kluczowe pytania i rezultaty
Każdy z trzech dni warsztatów skoncentrowany był wokół innego tematu, który wyrażały dwa wiodące pytania:
1. Samoorganizacja, zasoby
Co sprawia, że czujemy się silni i gotowi stawić czoła wyzwaniom?
Co odbiera nam tę siłę?
2. Wartości, wspólnota potrzeb
Co daje nam poczucie bezpieczeństwa socjalnego i wolności w decydowaniu o sobie?
Co jest barierą w planowaniu przyszłości w niepewnych czasach?
3. Wsparcie instytucjonalne
Jakie wsparcie w zakresie realizacji naszych potrzeb otrzymujemy?
Jakiego potrzebujemy, aby mocniej stanąć na nogach?
Uczestnicy warsztatów przygotowali m.in. mapy ważnych dla siebie ludzi, instytucji i zasobów, opowiadali o dobrych i złych doświadczeniach. Stworzyli też ranking sytuacji zewnętrznych, które wpływają na ich życie, wymagają działania i mogą stanowić wyzwanie w życiu codziennym. Najpierw losowali karty sytuacji – przygotowane na podstawie informacji od pracowników instytucji pomocowych. Był to punkt wyjścia do opowiedzenia o własnych doświadczeniach. Uczestnicy warsztatów podzielili te trudne sytuacje na takie, które potrafili rozwiązać i na takie, które się nie powiodły. W przypadku tych pierwszych, opowiedzieli o podjętych przez siebie krokach, rozwiązania dla tych drugich podawali eksperci.
Badacze wyłuskiwali z odpowiedzi konkretne problemy, obawy, ale i rozwiązania – na tej podstawie powstaną opracowania dla instytucji wspierających osoby uchodźcze w Polsce. To tylko jeden z rezultatów warsztatów. Dla projektu INSPIRE istotny jest przede wszystkim efekt metodologiczny: wypracowana przez badaczy formuła spotkań, scenariusze gier, metody angażowania uczestników mogą być wykorzystywane w kolejnych projektach badających problemy i potrzeby grup marginalizowanych.
– Spisaliśmy naszą metodologię, zrobiliśmy szczegółowe instrukcje. Zaprosiliśmy też różne osoby i instytucje do opiniowania naszej pracy. Chciałabym, żeby w przyszłym roku akademickim były na Wydziale Socjologii zajęcia, na których omawiane będą poszczególne gry i sposób ich wykorzystania w badaniach. Wypracowana przez nas formuła może służyć innym badaczom i instytucjom w przeróżnych projektach – podsumowuje dr hab. Anna Przybylska.
