Kim była pisarka, o której wielu nie pamiętało przez wiele lat? Do miłośników jej twórczości należał Zbigniew Herbert, a także Heinrich Mann. Z zapomnienia wydobyła tę postać historyczka literatury Uniwersytetu Warszawskiego, po ponad stu latach wznawiając debiutancki Głód życia i pisząc książkę Kalkowska. Biogeografia.
Bibliografia piśmiennictwa XIX w. liczy około 500 żeńskich nazwisk i pseudonimów. Większość pozostaje nieznana szerszej publiczności. Wśród tych mało znanych znajduje się Eleonora Kalkowska – dwujęzyczna poetka, studentka Sorbony, dramaturżka, aktorka, kosmopolitka, mieszkanka Warszawy, Petersburga czy Londynu, której dramaty wystawiano na deskach teatrów we Wrocławiu i Berlinie.
Przynależała do wielu kultur
Według dr Anny Dżabaginy z Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, autorki książki Kalkowska. Biogeografia, winę za zapomnienie o Eleonorze Kalkowskiej częściowo ponosi jej przynależność kulturowa – dla odbiorców niejednoznaczna.
Eleonora Kalkowska urodziła się w Warszawie w 1883 roku. Mówiła po polsku i niemiecku (matka Eleonory pochodziła z Kurlandii). Po śmierci ojca, jeszcze jako dziecko, przeniosła się z matką do Wrocławia. Potem mieszkała w Petersburgu, by po kilku latach powrócić do Warszawy i wyjechać na studia przyrodnicze na paryskiej Sorbonie. Szybko porzuciła studia, aby w pełni poświęcić się pisaniu. Na początku 1904 roku w księgarniach warszawskich pojawił się zbiór opowiadań Głód życia niejakiej Ire ad Sol – pod tym pseudonimem ukrywała się zaledwie 21-letnia Kalkowska. W 1908 roku podjęła studia aktorskie w Berlinie, od 1912 występowała na deskach teatru we Wrocławiu. W czasie I wojny światowej przeniosła się do Berlina. Po przejęciu władzy przez Hitlera wyemigrowała do Londynu.
Wielojęzyczność przyczyną zapomnienia?
W przypadku Eleonory Kalkowskiej, podkreśla badaczka z UW, paradoksalnie do jej zapomnienia mógł przyczynić się multilingwizm autorki – pisała po polsku, niemiecku i francusku, tłumaczono jej utwory na angielski. W efekcie wszędzie była debiutantką, gościem zarówno w polskiej, jak i niemieckiej literaturze.
– Główną przyczyną zagubienia się Kalkowskiej jest jej dziwne, niepasujące do niczego umiejscowienie. Tzn., mamy do czynienia z polsko-niemiecką pisarką pochodzenia polskiego, która pisała zarówno po polsku, jak i po niemiecku, a większość swojej kariery literackiej spędziła w Republice Weimarskiej i tam odniosła największe sukcesy – mówi dr Dżabagina.
Literatura interwencyjna, nie uniwersalna
Kolejna rzecz, dorobek Ire ad Sol jest specyficzny. Jej najgłośniejsze sztuki to zaangażowana, interwencyjna twórczość. Aktualność była jej mocną stroną, ale niestety ona też wpłynęła na to, że z biegiem czasu dramaty straciły siłę oddziaływania. W języku polskim ukazały się dwa: Sprawa Jakubowskiego i Doniesienia drobne. To utwory spod znaku teatru zaangażowanego, odpowiadające na konkretne, palące problemy teraźniejszości.
– Pierwszy tekst został poświęcony skazanemu niesłusznie na śmierć polskiemu emigrantowi, który został oskarżony o zabicie dziecka, drugi – fali samobójstw z początku lat 30., spowodowanej wielką depresją. Twórczość literacka, która jest tak skoncentrowana na rozwiązaniu konkretnych krytycznych problemów, ma tendencję do tego, żeby szybko tracić na aktualności – komentuje badaczka.
Literatura taka nie jest na tyle uniwersalna, by przenieść się do innego czasu i rzeczywistości.
Zjawisko pozostaje nieznane
Pisarka nie zapisała się w pamięci większego grona odbiorców z jeszcze innych przyczyn. Różne zjawiska i nurty literackie, gdy zachodzą w tym samym miejscu i czasie, pozostają nieznane za sprawą tożsamości narodowej i przynależności do narodowego kanonu.
– Gdy się przyjrzy różnym przypadkom z perspektywy miejsca na mapie, to czasem się okazuje, że w jednym mieście, przy jednej ulicy, w tym samym czasie żyli i tworzyli pisarze, odpowiadając na te same wyzwania rzeczywistości, ale dlatego, że jeden posługiwał się językiem polskim, a drugi np. jidysz, to my, z naszej perspektywy polonistycznej, o tym drugim nic nie wiemy – mówi dr Dżabagina.
W jej poczuciu to konglomerat czynników spowodował, że Eleonora Kalkowska wypadła na margines historii literatury. Składowe tej sytuacji, to: biografia, która nie pozwoliła Eleonorze rozwinąć skrzydeł w jednym miejscu, wielojęzyczna twórczość, przeważnie niemieckojęzyczna, i niejednoznaczna przynależność narodowa.
